ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

        Bir önceki yazımızda paragrafın yapısı konusunu işlemiştik. Ses bilgisi konusunun alt başlığı olan Ünlülerle İlgili Ses Olayları konusu ise bu başlık altında incelenecektir.

 

SES BİLGİSİ – ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

        Ünlü harfler, düz-geniş-dar-yuvarlak olmak üzere dört farklı şekilde gruplandırılmış olan, dilimizdeki “a,e,ı,i,o,u,ü” harfleridir. Bu harfleri gruplarsak;

---

• Düz – Geniş : a ve e
• Düz – Dar : ı ve i
• Yuvarlak – Geniş : o ve ö
• Yuvarlak – Dar : u ve ü

---

        Dilimizdeki bu sesli harfler, cümle içerisinde bulunan kelimelerde, kullanılan yerlerine göre, kelimenin üzerinde okunuşunu ve yazımını değiştiren etkiler bırakırlar. Bu etkiler altı başlık altında incelenir. Bunlar;

• Büyük Ünlü Uyumu
• Küçük Ünlü Uyumu
• Ünlü Düşmesi
• Ünlü Türemesi
• Ünlü Daralması
• Ulama

 

1) Büyük Ünlü Uyumu

        Bir kelimenin ilk hecesinde kalın ünlü (a,ı,o,u) varsa, sonra gelen hecelerde kalın olur.
        Yine aynı şekilde, kelimenin ilk hecesinde ince ünlü (e,i,ö,ü) varsa, sonra gelen hecelerde ince olur. Ünlülerle ilgili bu duruma büyük ünlü uyumu adı verilir.

Örneğin;

---

        – Çocuk, oyun, yüzme, soğuk, kalın, takı, odun gibi sözcükler büyük ünlü uyumuna uyarlar.

        – Kalem, elma, inanç gibi sözcükler ise türkçe olmasına rağmen bu kurala uymayan örneklerdir.

---

 

2) Küçük Ünlü Uyumu

       Küçük ünlü uyumu iki durumda gerçekleşmektedir;

1. Bir kelimenin ilk hecesi düz ünlüler ile (a,e,ı,i) başlarsa, diğer hecelerde de düz ünlü bulunur.
2. Bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o,ö,u,ü) varsa, bu heceden sonra gelen hecelerde düz-geniş (a,e) ya da yuvarlak-dar (u,ü) ünlü bulunur.

Örneğin;

---

        – Kuzu, kocaman, tosun, torba, bodur gibi sözcükler küçük ünlü uyumuna uyarlar. 

        – Tabur, topil, kopilya, koro, folyo gibi sözcükler ise küçük ünlü uyumuna uymazlar.   

---

NOT: Tek heceli, birleşik ve yabancı kelimelerde, büyük ve küçük ünlü uyumu aranmaz.   

 

Örnek – 1

        Aşağıdaki cümlelerin hangisinde küçük ünlü uyumuna aykırı sözcük yoktur?

A) Koro bugün çok güzel çaldı.
B) Arabanın kaputu zarar görmüş.
C) Horoz dövüştürdükleri için cezai işlem uygulandı.
D) Sobayı yakmayı unutma.
E) Yağmurlu bir günde şemsiyesiz yürüyorduk.

Cevabı Göster

---

 

3) Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)

        Ünlü düşmesi üç farklı durumda gerçekleşir.

        1) Bir kelimenin ikinci hecesinde dar ünlü bulunuyorsa, bu kelime ünlü harfle başlayan bir ek aldığında, ikinci hecede bulunan dar ünlü düşer.

Örneğin;

---

Alın-ı	Alnı
Böğür-ü	Böğrü
Beyin-i	Beyni
Devir-i	Devri
Omuz-u	Omzu

---

   

        2) Birleşik sözcüklerde genellikle, birinci sözcüğün ikinci hecesindeki ünlü düşer. Bu duruma aşınma adı da verilir.

---

Şükür + etme	Şükretme
Kahve + altı	Kahvaltı
Devir + etme	Devretme
Keşif + etme	Keşfetme

---

 

        3) Türemiş sözcüklerde de bazen ünlü düşmesi görülür.

---

Devir – ik	Devrik
Sıyır-ıl-dı	Sıyrıldı
Kavur-ul-mak	Kavrulmak
Sarı-ar-ma	Sararma

---

 

Örnek – 2

---

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yazım yanlışı mevcuttur?

A) Kapı çaldığında uyuyordu.
B) İki günde iki kitap bitirdim.
C) O kadar konuşmama rağmen ikna olmadı.
D) Oradan oraya savurulup durdu.
E) Kapıyı o kadar sert çarpmamalısın.

 

Cevabı Göster

---

 

4) Ünlü Türemesi

        Sözcüklerde ünlü türemesi iki durumda gerçekleşir.

        1) Küçültme eki alan (-cık, -cik)  sözcüklerde ünlü türemesi görülebilir;

---

Bir	Bir-cik	Biricik
Dar	Dar-cık	Daracık
Az	Az-cık	Azıcık

---

        2) Pekiştirme eki alan sözcüklerde de ünlü türemesi görülebilir;

---

Çevre	Çep-çevre	Çepeçevre
Düz	Düp-düz	Düpedüz
Yalnız	Yap-yalnız	Yapayalnız

---

 

Örnek – 3

---

        Aşağıdaki cümlelerden hangisinde ünlü türemesi mevcuttur?

A) Dalgalar kayaları aşındırıyordu.
B) Yeniden seni görmek ne kadar güzel.
C) Bankayı güpegündüz soymuşlar.
D) Sen de benim yerimde olsaydın aynısını yapardın.
E) Yeni yılı arkadaşlarımla kutladım.

 

Cevabı Göster

---

 

5) Ünlü Daralması

        “a ve e” düz geniş ünlüleriyle biten ve fiil  olan sözcüklere şimdiki zaman eki (-yor) geldiğinde düz geniş olan a ve e harfleri daralarak “ı,i,u,ü” harflerine dönüşür. Bu olaya ünlü daralması ismi verilir.

Örneğin;

---

İzle-yor	İzliyor
Topla-yor	Topluyor
Oyna-yor	Oynuyor

---

NOT: Şimdiki zaman eki (-yor) alan fiillerin hepsinde ünlü daralması görülmez. Örneğin sarmak fiiline yor eki getirirsek ünlü daralması olmaz. Sar-ı-yor kelimesinde görüldüğü gibi ünlü daralması yoktur, bunun yerine yardımcı olan “ı” sesi kullanılmıştır.

 

Örnek – 4

Aşağıdaki cümlelerden hangisinde ünlü daralmasına örnek vardır?

A) Sabah sabah nereden geliyorsun?
B) Bu gece otelde kalalım.
C) Düşünceni gözden geçirmelisin.
D) Her akşam erkenden yatar.
E) İşçiler kazıkları toprağa saplıyorlardı.

Cevabı Göster

---

 

6) Ulama

        Cümle içerisinde, ünsüz harf ile biten bir sözcüğün ardından ünlü harf ile başlayan bir sözcük geldiğinde, ünsüz harf ve ünlü harf birbirine bağlanarak okunur. Bu duruma ulama ismi verilir.

Örneğin;

---

• Bugünlerde ekmek aslanın ağzında.
• Kalemin ucunu köreltmişler .
• Sabahın ilk ışıklarında yola çıktık.

---

NOT: Eğer ünsüz harfle biten sözcük ve ünlü harf ile başlayan sözcük arasında virgül varsa ulama yapılamaz. 

        Örneğin, “Kavak, altına gölge verir.” cümlesinde “kavak” ve “altı” sözcüğü arasında virgül olduğundan dolayı ulama yoktur.

 

Ünlü harfler ile ilgili ses olayları konusunun sonuna geldik. Bir sonraki konumuzda görüşmek üzere, hoşçakalın.