İSİMLER & İSİM TAMLAMALARI

1 Şubat 2021

Sözcük türlerinin alt konusu olan isimler, bu başlık altında incelenecektir.
Sözcük türlerinin tamamı için sözcük türleri sayfamızı ziyaret edebilirsiniz.

İsim (Ad)

Somut ya da soyut varlıkları, sözlü veya yazılı olarak ifade etmek, tanımlamak için kullandığımız sözcüklere isim denir. İsimler hiç bir zaman mastar ekleri (-mek, – mak) almazlar. Bu bilgi ile isimleri diğer türlerden ayırt edebiliriz. İsimler kendi aralarında aşağıdaki gibi sınıflandırılır:

İsimlerin Sınıflandırılması
Varlıkların Türüne Göre	Varlıkların Sayılarına Göre	Varlıkların Oluşlarına Göre
♦ Özel İsim ♦ Cins İsim	♦ Tekil İsim ♦ Çoğul İsim ♦ Topluluk İsmi	♦ Somut İsim ♦ Soyut İsim

1) Varlıkların Türüne Göre İsimler

a) Özel İsim

Başka bir benzeri olmayan, başka kavramlar ile genellenemeyen varlıklara verilen isimler özel isim olarak adlandırılır. Özel isimler aşağıdaki gibi gruplanır:

Belli bir insana, hayvana, canlıya direk verilen isimler,
Ülke, Millet, Topluluk adları,
Dil, lehçe adları,
Din, mezhep adları,
Köy, sokak, cadde, ilçe, il, bölge, kıta gibi yer adları,
Kale, saray, bina vs. yapı adları,
Kurum, firma vs. adları

Örnekler:

Türkçe, İngilizce, Portekizce (dil adları)
Türkiye, İngiltere, İspanya (ülke adları)
Türk, İngiliz, İspanyol (millet, topluluk adları)
Musevi, İslamiyet, Yahudi, Bektaşi (din ve mezhep adları)
Recep Tayyip Erdoğan, Donald Trump (kişi ad ve soyadları)
“Köpeğim Karabaş”, “Kuşum Maviş” (hayvana mahsus adlar)
Afrika, Amerika, Zafer Caddesi, Harman Sokak (yer adları)
Tac Mahal, Ayasofya Camii (yapı adları)
Yüksek Öğretim Kurumu, Kredi ve Yurtlar Kurumu (kurum adları)

b) Cins İsim

Aynı türe sahip birden çok varlıkların genel olarak isimlendirilmesidir. Örneğin: kalem, bardak, özlem, rüya, telefon, altın vs..

2) Varlıkların Oluşlarına (Niteliğine) Göre İsimler

a) Somut İsim

Duyu organlarımızla algılanabilen varlıkların somut olarak isimlendirilmesidir.

Ağaç, Kuş, Böcek, Ses, Gölge…

b) Soyut İsim

Duyu organlarımızla algılanamayan varlıkların soyut olarak isimlendirilmesidir.

Öfke, Endişe, Ruh, Hayâl…

NOT: Bazı sözcükler cümle içerisinde kullanılışına göre somut ya da somut anlam alabilmektedir. Örneğin:

Yediğim biber çok acı. (somut anlam)
Çektiği acıları anlayamazsınız. (soyut anlam)

3) Varlıkların Sayısına Göre İsimler

a) Tekil İsim

Çoğul eki (-ler,-lar) almamış, çoğulluk bildirmeyen isimler bu gruba girer. Örneğin: Kitap, Cüzdan, Kolye, Sigara…

NOT: Çoğul eki sözcüğe her zaman çoğul anlamı katmayabilir. Örneğin:

Bu akşam Zeynepler de bize katılacak. (Zeynep ve grubu)
Gündüzleri başım ağrıyor. (Gündüz vakti)
Almanlar tarih boyunca büyük savaşlar vermiştir. (Alman ırkı)

b) Çoğul İsim

Çoğul eki (-ler, -lar) almış, çoğulluk bildiren isimler bu gruba girer. Örneğin: Peçeteler, Sigaralar, Çakmaklar, Yüzükler…

c) Topluluk İsimleri

Çoğul eki almamış ancak yine de çoğul anlam bildiren sözcüklerdir. Örneğin: Tümen, Sürü, Takım, Kurul, Divan…

İsmin Durumları (Halleri)

İsimler cümle içerisinde aldıkları eklere göre farklı hallerde bulunurlar. Bu haller beş farklı durumda incelenir. Bunlar:

Belirtme hali (-i,-ı)
Yönelme hali (-a,-e)
Bulunma hali (-de,-da)
Ayrılma hali (-den,-den)
Yalın hali (eksiz)

Örneğin ev ismini ele alalım:

♦ Ev aldık. (Yalın hali)
♦ Evi yanmış. (Belirtme hali)
♦ Eve gidiyoruz. (Yönelme hali)
♦ Evde kalacağız. (Bulunma hali)
♦ Evden çıkardılar. (Ayrılma hali)

Örnek - 1

Aşağıda verilen cümlelerin hangisinde yönelme durum eki, diğerlerinden farklı olarak kullanılmıştır?

A) Akşam sinemaya geçeceğini söyledi.
B) Sabahtan beri bekliyoruz, düştüğümüz şu hale bak.
C) Malları çarşambaya teslim edeceklerini belirttiler.
D) Önümüzdeki hafta yola çıkacağız.
E) Hayat her seferinde farklı yollara sokar bizleri.

Yönelme durum eki, cümle içerisinde dolaylı tümleç, zarf, isim gibi değişik görevlerde kullanılabilir.

Yükleme “nereye?” ya da “neye?” sorusunu sorduğumuzda dolaylı tümleci buluruz.
– A seçeneğinde yükleme “nereye?” sorusunu sorduğumuzda “sinemaya“
– B seçeneğinde “hâle“
– D seçeneğinde “yola“
– E seçeneğinde “farklı yollara“

yönelme durum ekine ulaşırız.

Ancak C seçeneğinde yönelme durum ekine sahip “çarşambaya” kelimesine ulaşmamız için yükleme, zarf tümlecini bulmamızı sağlayan “ne zamana?” sorusunu sormamız gerekir.

Cevap: C

İsimlerde Küçültme

Adlarda küçülme işlemi, ismin sonuna getirilen “-cık, -cik, -cek, -ımtırak, -imsi, -ceğiz” gibi eklerle yapılır.

Örneğin:

Adamcağız çok susamıştı.
Büyükçe bir ev aldık.
Yavrucuk hemen kaçıverdi.

NOT: Bazı sözcüklerin sonunda bulunan küçültme ekleri sözcük ile kalıplaştığı için anlamını yitirmiştir. Örneğin: “maymuncuk, arpacık, parçacık vs…“

İsim Tamlamaları

Tamlayan ve tamlananın isim olduğu ve aitlik belirten tamlamalardır.

Örneğin;

Arabanın	kapısı
*(tamlayan)*	*(tamlanan)*

Araba ve kapı isimdir.

Kapının	kolu
*(tamlayan)*	*(tamlanan)*

Kapı ve kol isimdir.

İsim tamlamaları 3 çeşittir. Bunlar;

Belirtili isim tamlamaları.
Belirtisiz isim tamlamaları.
Zincirleme isim tamlamaları

1. Belirtili isim tamlamaları

Tamlayanın ve tamlananın ek aldığı tamlamalardır.

Tamlayan ilgi ekleri alır. Bunlar; -ın,-in,-un,-ün olur.

Tamlanan iyelik ekleri alır. Bunlar -ı,-i,-u,-ü olur.

konu-n-un	baş-ı
Tamlayan + ilgi eki	Tamlanan + iyelik eki

Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan arasına sözcük girebilir.

Enes’in çok izlenen kanalı ona para kazandırıyor.

Enes – isim ve tamlayan

Kanal- isim ve tamlanan

Tamlayan eğer zamir ise cümlede yazılmayabilir.

Çok izlenen kanalı ona para kazandırıyor.

“Onun çok izlenen kanalı…” şeklinde düşündüğümüzde zamirin düştüğünü fark edebilirsiniz.

Tamlayan ve tamlanan yer değiştirebilir.

Kanalı çok izlenen Enes’in kız arkadaşı yok.

2. Belirtisiz İsim Tamlamaları

Tamlayanı ek almayan, yalnızca tamlananı ek almış isim tamlamaları bu gruba girer.

Telefon	ekran-ı
(Tamlayan)	(Tamlanan)
Kıyı	bitki-ler-i
(Tamlayan)	(Tamlanan)

Belirtisiz isim tamlamarında tamlayanla tamlanan hiç bir şekilde yer değiştiremez, tamlayanla tamlanan arasına sözcük giremez:

Gecekondu	evleri	şehre başka bir	güzellik katıyor.
↑-Belirtisiz isim tamlaması-↑

Yukarıda verilen cümlede tamlayan ile tamlanan arasına sözcük girerse anlam bozulacaktır.

Belirtisiz isim tamlamasında kullanılan sıfat, genellikle sadece tamlayanı değil, tamlamanın tamamını etkiler:

Soğuk gecelerde	sıcak	soba	ateşi	gibisi yok.
	Sıfat	↑-Belirtisiz ad tamlaması-↑

Bu cümlede sıcak sıfatı tamlamanın tamamını etkilemektedir.

3. Zincirleme İsim Tamlamaları

İkiden fazla ismin bir araya gelerek oluşturduğu iç içe geçmiş tamlama gruplarıdır.

↓-Belirtisiz isim tamlaması-↓
Kapı	menteşesinin	gıcırtısı	beni uyutmadı.
	↑——Belirtili isim tamlaması———↑
↑————Zincirleme isim tamlaması————–↑

NOT

Zincirleme ad tamlamaları, genellikle sıfat almış ad tamlamaları ile karıştırılabilmektedir. İkisi de isim tamlamasıdır ancak zincirleme isim tamlaması en az üç isim ile oluşur ve bu isimler birbirleri ile bağlantı kurar. Sıfat isim tamlamasında ise sıfat sözcük bulunur. Örnek verecek olursak:

↓——–İsim tamlaması———↓
Kuş kafesinin yemliği	kırılmış.
↑-Zincirleme isim tamlaması-↑

↓———-İsim tamlaması——-↓
Yeşil hortumun ağzı	çıkmış.
↑—–Sıfat isim tamlaması—-↑

İkinci cümlede tamlayan sıfat almıştır, bu nedenle cümle zincirleme değil, sıfat isim tamlamasıdır.

Örnek - 2

Kırmızı gülleri,	sarı laleleri,	polen toplayan arıları	görünce
I	II	III
eski anılar	canlandı	aklımın köşesinde.
IV		V

Yukarıda verilen cümlede verilen tamlamalardan hangisi diğerlerinden farklı bir türdedir?

A) I.

B) II.

C) III.

D) IV.

E) V.

I, II, III ve IV numaraları tamlamalarda sıfat geçmektedir. Bu nedenle bu sözcük grupları sıfat tamlamalarıdır. Ancak E seçeneğinde verilen “aklımın köşesi” ise iki farklı isimden oluşur ve belirtili isim tamlamasıdır.

Cevap: E

İsimler ve isim tamlamaları konumuz burada bitiyor, bir sonraki konumuz olan sıfatlarda görüşmek üzere…