Bir önceki yazımızda ünlülerle ilgili ses olayları konusunu işlemiştik. Ünsüzlerle ilgili ses olayları konusu ise bu başlık altında incelenecektir.
SES BİLGİSİ – ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI
Türkçe’de, ünsüzlerle ilgili ses olayları altı ayrı başlık altında incelenmektedir. Bunlar;
- Ünsüz Yumuşaması
- Ünsüz Benzeşmesi
- Ünsüz Düşmesi
- Ünsüz Türemesi
- N-B Çatışması
- Kaynaştırma Harfleri
1) Ünsüz Yumuşaması
Bir sözcük, “p,ç,t,k” ünsüz harfleri ile bitiyor ve ardından ünlü harf ile başlayan bir ek alıyorsa, bu sessiz harfler yumuşayarak “b,c,d,g,ğ” harflerine dönüşür. Bu duruma ünsüz yumuşaması denir. Örnek vermek gerekirse;
| Ağaç | Ağac-ı |
| Kitap | Kitab-ı |
| Felek | Feleğ-i |
| Gözlük | Gözlüğ-ü |
Ünsüz yumuşaması istisnaları ile ilgili üç özel durum görülür;
1) Yabancı kökenli sözcüklerin bazılarında bu kurala uyulmaz
- Saat-ini kontrol et.
- Onun hayat-ını kararttılar.
2) son hecedeki “n,l ve r” harfleri de ünsüz yumuşamasına sebep olabilir.
| Kurt | Kurd-u |
| Ahenk | Aheng-i |
| Fert | Ferd-i |
3) Özel isimlerde ünsüz yumuşaması olmaz.
| Mehmet | Mehmet’e |
| Yozgat | Yozgat’a |
| Sinop | Sinop’a |
NOT: Tek heceli sözcüklerin bir kısmı yumuşamaya uğrarken bir kısmı yumuşamaya uğramazlar. Örnek vermek gerekirse;
- At – Atın , Çöp – Çöpü, Sat – Satış, Ok – Oku vs.
Gibi tek heceli sözcükler yumuşamaya uğramaz.
- Gök – Göğün, Renk – Rengin, Kurt – Kurdun, Kap – Kaba vs.
Gibi tek heceliler ise yumuşamaya uğrarlar.
ÖRNEK – 1
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşaması yoktur?
A) Masumluğunu kanıtlayamadı.
B) Sabahtan Şırnak’a gitmesi gerekiyor.
C) Hepimiz feleğin çemberinden geçtik.
D) Her aile ferdi gibi o da ailesini önemsiyor.
E) Yemeğin kabını çöpe atmayı unutmayalım.
2) Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi)
Bir kelime, “f,s,t,k,ç,ş,h,p” ünsüz harfleri ile biter ve “c,d,g” yumuşak harfleri ile başlayan bir ek alırsa, bu ekin başında bulunan “c,d,g” ünsüzleri, “ç,t,k” sert ünsüz harflerine dönüşür. Bu duruma ünsüz benzeşmesi adı verilir. Örneğin;
| Şarap-cı | Şarapçı |
| Tavuk-cu | Tavukçu |
| Ahmet’de | Ahmet’te |
| Çelik-den | Çelikten |
| Soğuk-du | Soğuktu |
NOT: “f,s,t,k,ç,ş,h,p” sessizlerinin tamamı “fıstıkçı şahap” söz öbeğinde geçmektedir. Bu nedenle sınav öncesi bu söz öbeğini beynimizde kodlamak yararımıza olacaktır.
Örnek – 2
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz sertleşmesi vardır?
A) Sadece önemsediğim şeyi yapıyorum.
B) Bazen kim olduğunu unutuyosun.
C) Sudan sebeplerle işten ayrıldı.
D) Hayat her zaman iyi davranmaz insanlara.
E) Gün boyu susuz kalmak sağlığımıza zararlıdır.
3) Ünsüz Düşmesi
“k” ünsüz harfiyle biten sıfatlara, “-cık, -cik” küçültme eki ya da “-l” yapım eki eklenirse, sıfatın sonundaki “k” harfi düşer. Bu duruma ünsüz düşmesi denir. Örneğin;
| Minik-cik | Minicik |
| Büyük-cek | Büyücek |
| Alçak-l-ma | Alçalma |
| Çabuk-cak | Çabucak |
4) Ünsüz Türemesi
Ünsüz harf ile biten bazı sözcüklerin sonuna ünlü ile başlayan bir ek yada “-etmek, -olmak” gibi yardımcı fiiler geldiğinde son harf iki kere tekrar edilir. Bu durum ünsüz türemesi olarak ifade edilmektedir. Örneğin;
| Red-i | Reddi |
| Zan-etmek | Zannetmek |
| Af-ola | Affola |
| Hal-etmek | Halletmek |
| Haz-etmek | Hazzetmek |
| Af-ı | Affı |
5) N-B Çatışması
Türkçe’de “b” ünsüz harfi, kendisinden önce gelen “n” harfini “m” harfine çevirir. Bu durum n-b çatışmasıdır. Örneğin;
| Anbar | Ambar |
| Zanbak | Zambak |
| Penbe | Pembe |
| Kanbur | Kambur |
| Perşenbe | Perşembe |
6) Kaynaştırma Harfleri
Türkçe kökenli sözcükler iki ünlü harf yanyana gelmez. Bu nedenle, ünlü harf ile biten bir sözcük, yine ünlü harf ile başlayan bir ek alırsa, bu ikin ünlünün arasına “y,ş,s,n” ünsüz harflerinden birisi girer.
Kaynaştırma harfleri, genel olarak dört faklı durumda görülebilir;
1) Sayı sıfatlarında (üleştirmede) “ş” gelir;
- Yedişer, Yirmişer, Ellişer vs.
2) İyelik ekinden önce “s” gelir;
- Komşunun arabası çalınmış.
- Sınıfın kapısı açık kalmış
3) Hal eklerinden önce “y” kullanılır;
- Arabayı kilitlemeyi unutma.
- Saat yediye doğru ayrıldılar.
4) İyelik ekinden ve zamirden sonra, hal eki ve tamlayan ekinden önce “n” kullanılır;
- Onun arabası çok daha güzel.
- Köyün yollarını su bastı.
- Ayağını kırmış.
Örnek – 3
Küçücük çocuktuk o zamanlar. Sınıflarımızda ikişer kişilik sandalyeler vardı. O sıralarda geçti çocukluğumuz..
Yukarıdaki paragrafta aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur?
A) Ünsüz düşmesi
B) N-B çatışması
C) Ünsüz yumuşaması
D) Ünsüz benzeşmesi
E) Kaynaştırma
Ünsüz harfler ile ilgili ses olayları konusu burada sona eriyor. Bir sonraki konumuzda görüşmek üzere, hoşçakalın.